هویتیابی از عاشورای حسینی
عاشورا بازتولید کننده فرهنگ دینی درون جامعه
عاشورا بدون شک تأثیر عمیقی بر هویت فرهنگی ایرانیان گذاشته و جزء لاینفک فرهنگ ایرانی-اسلامی ما شده است.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :
تاریخ : دوشنبه 1397/07/02
قیام امام حسین (ع) و یارانش در کربلا، که به شهادت آن حضرت منجر شد، نه تنها تأثیرات مستقیم دینی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی بر شرایط دوران خود گذاشته ، بلکه در طول تاریخ نیز تأثیرات بلندمدت و عمیقی بر مسلمانان، بالاخص ایرانیان، داشته است. در این یادداشت، تلاش میشود نقش این واقعه در ساخت هویت فرهنگی ایرانیان شیعه بررسی شود و مورد مداقه قرار گیرد.
هرگاه بخواهیم تأثیر یک عامل مانند واقعهی عاشورا را در هویت فرهنگی یک جامعه بررسی کنیم، میبایست بتوانیم نشانههای این عامل را در ابعاد هویت فرهنگی بجوییم. در واقع عاشورا تأثیر چندجانبهای بر هویت داشته و ابعاد مختلف آن را تغییر داده است که بعضاً عمیق و بعضاً سطحی و کمعمق هستند. اما پیش از پاسخ به این پرسش، میبایست ببینیم عاشورا و قیام امام حسین (ع) چه ابعاد و مؤلفههایی دارد تا بتوان تأثیر آن را بر هویت جامعهی ایران بررسی نمود.
اولین کارکرد عاشورا در ساحت هویت فرهنگی، اثرگذاری عمیق بر اسطورههای ایرانیان شیعه است.
حال که از یک سو، هویت فرهنگی و از سوی دیگر، موضوع عاشورا و ابعاد آن شناخته شد، میتوان به نقش عاشورا در ساخت هویت فرهنگی ایرانیان پرداخت. بدین منظور، برخی از مهمترین ساحتهای هویت فرهنگی متأثر از عاشورا مورد بررسی و اشاره قرار میگیرد:
الگوبرداری از اسطورهها
اولین کارکرد عاشورا در ساحت هویت فرهنگی، اثرگذاری عمیق بر اسطورههای ایرانیان شیعه است. الگوگیری و شبیهسازی به اساطیر و بزرگان، همواره یکی از راههای هویتیابی و ساخت شخصیت است؛ چراکه انسان به دنبال کمالات و خوبیهاست و یافتن این خوبیها در اساطیر ممکن است.تفکیک دقیقی بین افسانه و اسطوره وجود دارد. افسانهها ریشه در واقعیت ندارند و ساختهوپرداختهی ذهن انسان هستند، هرچند که افسانهها نیز از نیازهای زمان خود وام گرفته شدهاند، اما اساطیر ریشه در واقعیت دارند و پیوند عمیقی با تجربهی زیستهی انسان برقرار میکنند و خود را در نسلهای گوناگون بازتعریف کرده و متبلور میشوند.
باورها و اعتقادات
هرچند ایرانیان بهواسطهی عشق به امام علی (ع) مذهب شیعه را بهراحتی پذیرفتند، ولیکن نقش عاشورا نیز در پذیرش و تعمیق این مذهب در ایرانیان غیرقابل انکار است. واقعهی عاشورا به دلیل جنس خاص خود (مظلومیت، حقطلبی، آزادگی، پهلوانی و...) با ساختار فرهنگی ایرانیان قدیم همخوانی زیادی داشته و لذا بسیاری از مردم دین خود را از گذرگاه و دروازهی عاشورا پذیرفته یا درونی کردهاند. امروز نیز خیل بسیاری از جوانان دیده میشوند که شور و شعور حسینی در ایام نوجوانی و جوانی، منجر به پذیرش و درونی کردن اسلام و شیعه در آنها شده است.سنن عزاداری
یکی دیگر از تأثیرات عاشورا، شکلگیری سنن عزاداری است. از یک سو ارزش یافتن گریه بر حسین (ع) و از سوی دیگر، شکل گرفتن فرهنگهای گوناگون عزا متناسب با مقتضیات هر فرهنگ، نشان از درهمتنیده شدن موضوع عزا با فرهنگ ایرانیان داشته است.یکی دیگر از تأثیرات عاشورا بر هویت فرهنگی ایرانیان، نقش آن در پررنگ کردن برخی صفات و روحیات جمعی در ایرانیان است.
ادبیات و هنر
مهمترین تأثیر عاشورا بر ادبیات و هنر، عبارت است از اشعار آیینی، ادبیات حماسی آیینی، تعزیه و... در حقیقت امروزه جریانهای ادبی و هنری داریم که درون فضای تشکیلشده با محوریت عاشورا تنفس میکنند.صفات اجتماعی ایرانیان
یکی دیگر از تأثیرات عاشورا بر هویت فرهنگی ایرانیان، نقش آن در پررنگ کردن برخی صفات و روحیات جمعی در ایرانیان است. بهعنوان مثال، سلطهناپذیری، عزتطلبی و امثالهم، از جمله صفاتی هستند که از ویژگیهای بارز ایرانیان محسوب میشوند و بهشدت تحت تأثیر آموزههای عاشورا شکل گرفته و تکوین یافتهاند.جامعه پذیری از طریق منبر
فرهنگ منبر و منبرنشینی بهعنوان یک رسانهی اجتماعی عمومی و فراگیر، به یک بخش جداییناپذیر از هویت فرهنگی، جامعهپذیری، اوصاف فردی و اجتماعی ایرانیان تبدیل شده است و حتی به نحوهی ارتباطات و تعاملات بینفردی ایشان نیز شکل میدهد.فرهنگ شهادتطلبی، ایثار
فرهنگ شهادتطلبی، که نمونهی بارز آن در انقلاب و جنگ تحمیلی دیده شد، از مؤلفههایی است که کاملاً ریشه در عاشورا دارد. صرفاً کافی است به شعارها، فضای گفتمانی و گفتوگویی جامعه در آن دوران نگاهی بیندازیم تا تأثیر عاشورا بر این حوزهها مشخص گردد.لذا میتوان چنین نتیجه گرفت که عاشورا بدون شک تأثیر عمیقی بر هویت فرهنگی ایرانیان گذاشته و جزء لاینفک فرهنگ ایرانی-اسلامی ما شده است.
کارکردهای عاشورا در مقابله با چالشها
اولین کارکرد عاشورا در ساحت هویت فرهنگی، اثرگذاری عمیق بر اسطورههای ایرانیان شیعه است. ایرانیان که از دیرباز اسطورههای خود را در قالب ادبیات ریخته بودند، در طول تاریخ آرامآرام واقعهی عظیم عاشورا را نیز به باورهای اسطورهای خود وارد کردند و با آن درآمیختند؛ تا جایی که بسیاری از شخصیتهای عاشورایی، امروز به نمادهای اسطورهای تبدیل شدهاند.عاشورا میتواند جنبهی احساسی و هیجانی را نیز در کنار حوزههای منطقی و عقلانی تحریک کرده و از ترکیب این دو حوزه، زمینهی تسریع تغییرات اجتماعی را فراهم کند.
جذب حداکثری جامعه به سمت دین
عاشورا به دلیل دارا بودن مؤلفههای ترکیبی احساسی و عقلانی، قدرت بالایی برای ایجاد شور (در کنار شعور) دارد. به دیگر سخن، عاشورا میتواند جنبهی احساسی و هیجانی را نیز در کنار حوزههای منطقی و عقلانی تحریک کرده و از ترکیب این دو حوزه، زمینهی تسریع تغییرات اجتماعی را فراهم کند. این امر باعث خواهد شد قشر جوان و بالاخص کسانی که عمق دینی کمتری دارند، به راحتی با واقعهی عاشورا (حداقل از جنبهی احساسی آن) ارتباط برقرار کنند و از این منظر، هویت دینی در ایشان بازتولید شود. هرچند این بازتولید نیاز به مکمل عقلانی دینی دارد تا به یک معرفت دینی مناسب برسد، ولیکن از آن میتوان بهعنوان یک مرحلهی گذار فرد از هویت غیردینی به سمتوسوی هویت مطلوب دینی یاد کرد.منبع
واکاوی تأثیرات واقعهی عاشورا بر هویت فرهنگی ایرانیان؛ عاشورا و هویت فرهنگی ما، گروه فرهنگی و اجتماعی اندیشکده برهان/ نعیمه ملاحسنی و محمدرضا عرب بافرانی .