نگاه حضرت امام(ره) به ولایت فقیه

حضرت استاد آیت الله هادوی تهرانی از جمله چهره های شناخته شده ای است که در مباحث مختلف علوم دینی دارای تألیفات گوناگون است. یکی از مهمترین کتاب هایی که درباره ولایت فقیه و مباحث پیرامون آن نوشته شده است، کتاب «ولایت و دیانت» ایشان است. کتابی که در عین ایجاز به هیچ وجه از اتقان و استواری اش کم نشده و از جامعیت کاملی برخوردار است. در گفت وگو با وی درباره نگاه حضرت امام(ره) به ولایت فقیه صحبت کرده ایم.

بحث را از جایی شروع کنیم که حضرت امام رحمت الله علیه آغاز کردند. ایشان در پاراگراف اول کتاب ولایت فقیه می گویند که مفهوم ولایت فقیه از آن دسته مفاهیمی است که تصور آن موجب تصدیق آن می شود. لطفا بفرمایید که نگرش حضرت امام به ولایت فقیه چگونه است که صِرف تصور آن را، موجب تصدیقش می دانند؟

ببینید مقصود امام این است که کسی که مفاهیم مربوط به بحث حکومت اسلامی و ولایت فقیه را بداند، نمی تواند غیر آن را تصور کند. اما باید توجه کرد که آن مفاهیم چیست؟ اولاً، توجه به این نکته که اسلام اختصاص به مسائل شخصی و فردی ندارد و در امور اجتماعی سیاسی نیز وظایف و تکالیفی را تعیین کرده است. ثانیاً، توجه به این نکته ضروری است که این مسئولیت های سیاسی اجتماعی نیازمند یک مصدر حکومتی است که آن احکام را انجام دهد.

خب این مصدر حکومت در زمان نبی مکرم اسلام و حضرات معصومین خود ایشان بوده اند. حال نکته این است که در زمان غیبت کبری مصدر این حکومت چه کسی باید باشد. خب در این جاست که بحث ولایت فقیه مطرح می شود، یعنی در زمان غیبت این امور به دست کسی است که دارای خصوصیات سه گانه علم، تقوا و درایت باشد. حضرت امام می فرماید اگر ما این مسائل را درست درک بکنیم یعنی باید بگوییم که ولایت فقیه یعنی ولایتِ فقاهت ملتزم به احکام شرعی با درایت که بتواند آن احکام اجتماعی را در صحنه اجتماعی پیاده کند.

خب به این معنا واضح است که اگر اسلام حکومتی دارد و احکام حکومتی نیز دارد، باید در راس این حکومت، یک فرد فقیه با تقوا که توانایی مدیریت دارد، قرار بگیرد.

در نگرشی که حضرت امام به مسئله ولایت فقیه دارند، نگرش ایشان یک نگرش فقهی است یا یک نگرش کلامی؟
اول من خود سئوال را تبیین کنم. ببینید وقتی شما می پرسید که آیا این مسئله یک مسئله کلامی است یا یک مسئله فقهی، یعنی آیا یک مسئله اعتقادی است یا این که جزو امور عملی ماست. از یک منظر، مسئله ولایت فقیه یک بعد نظری پیدا می کند و به اعتقادات مربوط می شود، به این معنا که شما معتقد باشید که اسلام در اجتماعیات نیز صحبت دارد و محدود به امور فردی نیست.

از طرف دیگر آن وظایفی که در حوزه عمل سیاسی قرار می گیرند و باید انجام شوند واضح است که مربوط به فقه اند و در مجموعه مباحث فقهی قرار می گیرد. و این مسئله که آیا اسلام در دوران غیبت، انسان ها را به حال خودشان رها کرده است، بدون هیچ گونه حکومت و الگوی حکومتی و... که خب دوباره این مسئله یک بحث کلامی است از این جهت. اما خود این الگوی حکومت و شکل و ساختار نظام ولایت فقیه یک بحث فقهی است که شامل خصوصیات ولی فقیه و گستره وظایف و اختیاراتش و... می شود. به همین دلیل است که بحث ولایت فقیه در آثار فقهی ما مطرح شده است و ما بحثی از آن در آثار کلامی متقدمین مان نمی بینیم.

اگرچه که برخی از معاصرین این مسئله را مطرح کرده اند که بحث ولایت فقیه از مباحث کلامی است و در امتداد ولایت امام مطرح می شود و این حرف بنفسه حرف درستی هم هست، اما در آثار کلامی قدما اثری از آن وجود ندارد، بلکه در آثار فقهی ما مطرح شده است. پس کلیت بحث ولایت فقیه یک بحث کلامی است و خصوصیات این بحث از مباحث فقهی به حساب می آید. فلذاست که از قدیمی ترین متن فقهی مفصلی که به دست ما رسیده – یعنی مقنعه شیخ مفید- ما بحث ولایت فقیه را داریم تا امروز که در آثار معاصرین نیز وجود دارد.

همان طور که مستحضر هستید، جناب آیت الله خویی ادلّه لفظیه ولایت فقیه را تام نمی دانند، فلذا برای اثبات ولایت فقیه استناد کرده اند به «ادلّه لبّیه» و چون ادله لبیه اطلاق ندارد، ایشان بحث ولایت مطلقه فقیه را نپذیرفتند. اما سئوال بنده این است که مستند امام برای بحث ولایت فقیه چه بود که ایشان علاوه بر آن که ولایت مطلقه فقیه را پذیرفتند، فرمودند که ولایت فقیه همان ولایت رسول الله است؟

ببینید، نباید اشتباه شود که مرحوم جناب خویی بحث ولایت فقیه را نپذیرفتند و امام پذیرفتند. چراکه ما هیچ فقیهی را در تاریخ شیعه نداریم که بحث ولایت فقیه را کلا منکر باشد، بلکه بحث برسر حدود و اختیارات فقیه است. اما باید گفت که نظر حضرت امام در این باب نظر جمهور و غالب فقهای شیعه است و جناب آیت الله خویی از جمله کسانی است که از جمهور فقها فاصله گرفته است.

شما می بینید که در کنار امام و هم رأی با امام، بزرگانی مانند مرحوم صاحب جواهر وجود دارند که می گویند کسی که در ولایت عامه فقیه تردید می کند، بویی از فقاهت نبرده است و با روایات اهل بیت سلام الله علیهم آشنایی ندارد. و این که آیت الله خویی در بحث ولایت فقیه از عامه علما فاصله گرفته اند، مربوط می شود به نگاه خاصی که ایشان در سند روایات، ظهور و دلالت روایات و... دارند که در موارد دیگری نیز بر نظرات ایشان تاثیر گذاشته و ایشان را از جمهور فقها جدا کرده است.

البته یک مغالطه ای نیز عده ای می کنند و می گویند که ولایت مطلقه فقیه که امام می گوید با ولایت عامه فقیه که بزرگانی مانند صاحب جواهر می گویند، تفاوت دارد. درواقع عده ای خواسته اند با این کار نشان دهند که دیدگاه امام در بحث ولایت فقیه، یک دیدگاه خاصی است که با مباحث دیگر فقها متفاوت است. این حرف درست نیست.

اگر شما به کتاب صاحب جواهر رجوع کنید، می بینید که آن سوالی که ایشان می خواسته به آن پاسخ دهد این است که آیا در دوران غیبت، تمام اختیارات ولایی معصومین به فقیه سپرده شده است یا نه؟ و از این بحث تعبیر می کند به ولایت عامه فقیه. در حالی که امام تعبیر می کنند به ولایت مطلقه فقیه.

من در کتاب ولایت و دیانت سعی کردم نشان بدهم که این تفاوت تعبیر به تفاوت مصطلحات اصولی این دو بزرگوار باز می گردد، نه به تفاوت دیدگاه فقهی آن ها درباره این موضوع. هر دو یک معنا مد نظرشان است، ولی با دو عبارت. به این صورت که مرحوم صاحب جواهر که تعبیر «عامه» را می گویند معنای لغوی، آن را اراده کرده اند که در مقابل آن ولایت خاصه است یعنی ولایت در حیطه های خاصه در تمامی موارد و حیطه ها. در حالی که حضرت امام از لفظ «مطلقه» معنای اصطلاحی آن را اراده کرده اند. اگر امام می گویند ولایت فقیه همان ولایت رسول الله است، از همین جهت است. یعنی محدوده ولایی فقیه همان محدوده ولایی رسول اکرم است. و البته واضح است که مد نظر ایشان این نیست که ولی فقیه تمام صفات و مقاماتی را که نبی مکرم داشته اند، داراست.

این ولایت مطلقه که می گوییم از دوجهت است. یکی از جهت افراد و آحاد است که تحت ولایت فقیه قرار می گیرند که در این مورد یعنی ولایت فقیه شامل تمامی افراد جامعه می شود، حتی مجتهدین دیگر، دوم این که این قید مطلقه در شئون و اختیارات فقیه جاری است. یعنی تمامی شئون اجتماعی و سیاسی را شامل می شود. کسانی که ولایت مطلقه فقیه را قبول دارند-که اکثر قریب به اتفاق فقهای شیعه را در بر می گیرد- این دو حیطه مد نظرشان است.

در اصل می توان گفت ما در بین فقهای شیعه تا همین دویست سال پیش مخالفی برای ولایت فقیه نمی یابیم و به همین دلیل است که مرحوم صاحب جواهر، آن عبارات تند را در مورد کسانی که در ولایت عامه فقیه تردید کنند به کار می برد.

نکته ای که لازم است در انتهای این سئوال مطرح کنم این مسئله است که تفاوت بین بحث ولایت فقیه از دیدگاه امام و دیدگاه آیت الله خویی، ثمره عملی اندکی دارد. به عبارت دیگر، درست است که آقای خویی چون ادله لفظیه ولایت فقیه را نمی پذیرد، به تبع آن اطلاق ادله را نیز نمی پذیرد، اما چون ایشان تصرف فقیه در امور حسبه را می پذیرد، فلذا بسیاری از تصرفات فقیه را داخل در همین موضوع دانسته و آن ها را نه تنها می پذیرد، بلکه آن ها را ضروری نیز می داند. فقط در یک حیطه خیلی کوچکی است که این تفاوت نظری دارای توابع عملی نیز می شود.

حالا سئوال بنده این است که آیا با نگرش آقای خویی به مسئله ولایت فقیه که اثبات آن از طریق امور حسبه است، می توان حکومت اسلامی تشکیل داد؟
بله، اصل این مسئله که باید امور مردم سامان پیدا کند و مدیریت شود خودش از امور حسبه است. این واضح است که مردم نیازمند یک مدیریت اجتماعی هستند وگرنه دچار بی قانونی و بی نظمی عمومی می شوند. مثلا مردم خودشان احساس این وظیفه را می کنند که خانه و منزل خودشان را تمیز کرده و در قدم بعدی آن را آباد کنند. اما احساس وظیفه نمی کنند که شهر و خیابان و حتی کوچه ای که در آن زندگی می کنند را تمیز و آباد کنند.

این مسئله خیلی مهم است. قدما می گفتند که دلیل نیاز ما به حکومت به خاطر جلوگیری از تعدی مردم به حقوق یکدیگر است، اما حالا فرض کنید که مردم بسیار متمدنی پیدا کردیم که به هیچ وجه به حقوق یکدیگر تجاوز نمی کردند، حالا آیا باید گفت که ما دیگر به حکومت نیاز نداریم؟ نخیر، به خاطر این که حکومت تنها متولی جلوگیری از تعدی و تجاوز به حقوق دیگران نیست، چراکه یک سری از وظایف عمومی در جامعه وجود دارد که کسی خود را متولی آن نمی داند مثل همین مثال هایی که بالا زدم. فلذاست که وجود حکومت ضروری است و آن تعبیری که امیرالمومنین دارند که «لابُدّ مِن أمیرٍ برٍّ أو فاجر» ناظر به همین مسئله است.

اگر شما مانند آقای خویی اثبات ولایت فقیه را از طریق امور حسبه انجام دهید و آن را محدود به قدر متیقّن و امور حسبه کنید، باز هم ولایت فقیه جامع الشرایط را می پذیرید و در نهایت تشکیل حکومت را نیز می پذیرند چراکه خود اصل حکومت از امور حسبه است و اگر شما دقیق به امور حسبه دقت کنید، می بینید که امور حسبه چیزی نیست مگر حفظ جان مومنین و تسهیل امور آنان.

و هر دو این ها فقط در امر حکومت امکان پذیر است، مثلا شما برای حفظ جان و امنیت مومنین نیازمند یک نیروی نظامی هستید و برای تدبیر امور مومنین مانند ساختن راه ها و... نیز نیازمند یک حکومت هستید که این مدیریت اجتماعی را بپذیرد. بنابراین که اگر شما با همین نظریه قدر متقن بروید جلو درنهایت می بینید که کم کم تک تک نهادهای حکومتی شکل گرفت. و اثر عملی اش در جاهای کوچکی است نه در اصل تشکیل حکومت اسلامی.
 
به عبارت دیگر، حکومتی که از راه حسبه اثبات و تشکیل شده است یک حکومتی است که دست و پایش بسته است و با معذوریت های عملی فراوانی مواجه است. یعنی ابتدا باید صبر کند تا یک چیزی ضرورت پیدا بکند تا وارد امور حسبه بشود و به تبع حسبه قدر متیقّن شامل آن هم بشود تا بعدا حکومت بتواند در آن دخل و تصرف حکومتی کند، اما در نگاه حضرت امام این گونه نیست و حکومت پیش از رسیدن به بحران و حتی برای جلوگیری از بحران نیز می تواند اعمال نظر حکومتی کند. فلذاست که می تواند مثلا بگوید اگر این خیابان عریض نشود توابع اقتصادی، زیست محیطی، اخلاق اجتماعی و... دارد و حالا که مصلحت عمومی اقتضا می کند با این که هنوز تعریض خیابان ضروری به معنای اخص کلمه نشده است باز هم حکومت می تواند در این جا اعمال قدرت کند و مردم را مجبور به فروش ملک هایشان کند. و این هم ریشه در آیه قرآن دارد که «النّبی أولی بالمومنین من أنفسهم» و حالا که شئون اجتماعی و حکومتی نبی به فقیه جامع الشرایط رسیده است او نیز در این موارد «أولی» می شود، یعنی این که همان کاری که شما می توانستید رأسا اقدام به آن کنید- مانند همین فروش منزل- حالا فقیه این کار را می کند و خانه شما را می فروشد و پولش را به شما می دهد.

---

منبع:
سایت آیت الله هادوی تهرانی